Uprawnienia związków zawodowych Katarzyna Wronka Związki zawodowe, których istnienie w zakładach pracy regulowane jest przepisami ustawy z dnia 23 maja 1991r. o związkach zawodowych, są podstawowymi organizacjami pracowniczymi. Obok związków zawodowych, istotną rolę spełniają przedstawiciele załogi (tam, gdzie związki nie istnieją) czy imputowane z prawa unijnego europejskie rady zakładowe. Na razie jednak to właśnie związki zawodowe spełniają wiodącą rolę w procesie kształtowania nowych i obrony istniejących praw pracowniczych. Rozpoczynając tematykę uprawnień związków zawodowych warto przypomnieć definicję związku zawodowego, a według przepisów ustawy związek zawodowy to dobrowolna i samorządna organizacja ludzi pracy, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Obowiązkiem związku zawodowego jest także reprezentowanie pracowników i innych osób, obrona ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych i to zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych – na forum krajowym i międzynarodowym. Przytoczona ustawowa definicja zakreśla ramy działania związku zawodowego na rynku pracy. Każde kolejne wyjaśnienie jest poniekąd rozwinięciem głównej tezy zawartej już w art. 1 ustawy o związkach zawodowych. Uprawnienia związku zawodowego z jednej strony dotyczą jego udziału we współtworzeniu prawa i odnoszą się do reprezentatywnych organizacji związkowych. Taka organizacja ma prawo do: – opiniowania założeń i projektów aktów prawnych w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz założeń projektu budżetu państwa i projektu ustawy budżetowej; – opiniowania dokumentów konsultacyjnych Unii Europejskiej, a w szczególności białych ksiąg, zielonych ksiąg, komunikatów, projektów aktów prawnych Unii Europejskiej w zakresie zadań objętych zadaniami związków zawodowych; – występowania z wnioskami o wydanie lub zmianę ustawy albo innego aktu prawnego w zakresie spraw objętych zadaniami związku zawodowego.

Organizacjom związkowym – nie tylko reprezentatywnym – przysługuje prawo:

– prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień (przewidzianych na podstawie przepisów ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracownika); – konsultacji regulacji warunków pracy i płacy w gałęziach pracy nieobjętych układami zbiorowymi; – kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczenia w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy – dla przykładu można przytoczyć art. 327 ¹²Kodeksu pracy, zgodnie z którym pracodawca zatrudniający więcej niż 250 pracowników powołuje komisję BHP, jako swój organ doradczy i opiniodawczy, a w skład której wchodzą również przedstawiciele związków zawodowych. Wśród uprawnień, jakie mają związki zawodowe trzeba wspomnieć o możliwości prowadzenia przez związek działalności gospodarczej i w tym zakresie związki podlegają prawu gospodarczemu. Warto przypomnieć, że dochód uzyskiwany przez związki z działalności gospodarczej służy realizacji celów statutowych związku i nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy ich członków. Związki zawodowe prowadzące działalność gospodarczą korzystają w tym zakresie ze zwolnień podatkowych na takich samych zasadach, jak stowarzyszenia. Obok praw przysługujących organizacjom związkowym, także członkowie związku zawodowego korzystają z dodatkowych uprawnień. Pracownikowi, który został powołany do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy, a z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika, przysługuje na wniosek organizacji związkowej prawo do urlopu bezpłatnego na czas pełnienia tej funkcji. Okres urlopu bezpłatnego wlicza się w tym wypadku do stażu pracowniczego, jeśli po jego zakończeniu pracownik stawi się do pracy w terminie 7 dni od zaprzestania pełnienia funkcji związkowej. Również pracownicy, którzy obok pełnienia funkcji związkowej wykonują prace u danego pracodawcy mogą liczyć na zwolnienie od pracy zarobkowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z pełnionej funkcji związkowej poza zakładem pracy. Na czas wykonania tej czynności pracownikowi przysługuje zwolnienie od pracy za wynagrodzeniem, ale tylko pod warunkiem, że czynności takiej nie można było wykonać w czasie wolnym od pracy, jest to czynność wynikająca z funkcji związkowej oraz jest doraźna, niecierpiąca zwłoki. W tym wypadku udzielenie zwolnienia od pracy jest uzależnione od woli pracodawcy, a więc pracownik – pełniący funkcję związkową nie może się tego zwolnienia od pracy kategorycznie domagać. Ustawa o związkach zawodowych w art. 31, dokładnie określa, jakie zasady obowiązują w zakresie zwalniania z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej. Przykładowo można podać, iż w zakładzie pracy, gdzie liczba członków związku mieści się w przedziale od 150 do 500 osób, prawo zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy przysługuje jednemu pracownikowi, w przedziale od 501 do 1000 członków związku, prawo zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy przysługuje 2 pracownikom. W przypadku międzyzakładowej organizacji związkowej, przy ustalaniu prawa do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy uwzględnia się liczbę członków zatrudnionych u wszystkich pracodawców objętych działaniem tej organizacji. Obok uprawnień, jakie ustawa o związkach zawodowych i ustawy szczegółowe dają związkom zawodowym, także poszczególne komórki związku, a więc zakładowe organizacje związkowe mogą korzystać z odpowiednich uprawnień dla realizacji celów związkowych. Zatem, do zakresu działania zakładowej organizacji związkowej należy: – zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy, – zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników, – sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, – kierowanie działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałanie z Państwową Inspekcją Pracy, – zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów. Obok tych enumeratywnie wymienionych w przepisach prawa uprawnień, jakie mają zakładowe organizacje związkowe, dodatkowe uprawnienia posiadają w sytuacji, gdy dochodzi do przejścia zakładu pracy na nowego pracodawcę. Wówczas dotychczasowy i nowy pracodawca mają obowiązek poinformowania na piśmie działających u nich zakładowych organizacji związkowych o przewidywanym terminie tego przejścia, jego przyczynach, o prawnych, ekonomicznych oraz socjalnych skutkach, jakie wiążą się z tym dla pracowników, a także o zamierzonych działaniach dotyczących warunków zatrudnienia pracowników, zwłaszcza warunków pracy i płacy. Kolejne uprawnienie zakładowej organizacji związkowej wyraża się w jej działalności socjalnej, poprzez ustalanie zasad wykorzystania zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, podziału środków z tego funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności. Ponadto związki zawodowe mają prawo występowania do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub przekazanie należnych środków na fundusz. Również regulaminy nagród i regulaminy premiowania są ustalane i zmieniane w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową, a także zasady podziału środków na wynagrodzenia dla pracowników zatrudnionych w państwowej jednostce sfery budżetowej. Dodatkowo pracodawca ma obowiązek udzielić związkowi, na jego żądanie, niezbędnych informacji do prowadzenia działalności związkowej, w tym informacji dotyczących warunków pracy i zasad wynagradzania. Obok powyższych uprawnień, zakładowa organizacja związkowa, w razie uzasadnionego podejrzenia, że w zakładzie pracy występuje zagrożenie zdrowia lub życia pracowników, może wystąpić do pracodawcy z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań, a jednocześnie może zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy. Bardzo ważnym uprawnieniem, z którego mogą korzystać związki zawodowe jest możliwość wytaczania powództw na rzecz konkretnego pracownika lub ogółu pracowników.  

Z uprawnieniami, jakie mają związki zawodowe wiążą się skorelowane z tym obowiązki leżące po stronie pracodawców. I tak pracodawca jest zobowiązany między innymi:

– udostępnić zakładowej organizacji związkowej pomieszczenia i urządzenia techniczne niezbędne do wykonywania działalności związkowej w zakładzie pracy, – pobierać z wynagrodzenia pracownika składkę związkową w zadeklarowanej przez niego wysokości (na pisemny wniosek zakładowej organizacji związkowej i za pisemną zgodą pracownika) i przekazywać tę kwotę na wskazany rachunek bankowy. – zwolnić wybranego pracownika z obowiązku świadczenia pracy na okres jego kadencji w zarządzie międzyzakładowej organizacji związkowej (na podstawie art. 31 ust. 1 w zw. z art. 34 ustawy o z.z.), – zwolnić wskazanego pracownika od pracy zawodowej z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (na podstawie art. 31 ustawy o z.z.). W zakładzie pracy, w którym działa więcej niż jedna organizacja związkowa, każda z nich broni praw i reprezentuje interesy swoich członków. Także pracownik niezrzeszony ma prawo do obrony swoich praw na zasadach dotyczących pracowników będących członkami związku, jeżeli organizacja związkowa, do której się zwróci, wyrazi zgodę na obronę jego praw. Natomiast w zakresie praw i interesów zbiorowych związki zawodowe reprezentują wszystkich pracowników, niezależnie od ich przynależności związkowej. Jak stanowią przepisy ustawy o związkach zawodowych, w sprawach wymagających zawarcia porozumienia lub uzgodnienia stanowiska z organizacjami związkowymi, organizacje te powinny przedstawić wspólnie uzgodnione stanowisko.