Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w dokumentach Egzekutywy Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Inowrocławiu (1980-1981)
W Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, w zespole akt Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, znajdują się protokoły z posiedzeń Egzekutywy KM 1980-1981 (sygnatury jednostek 280, 281, 282, 283), będące doskonałym źródłem ilustrującym nastroje panujące w Komitecie w trakcie 16 miesięcy tzw. „Karnawału Solidarności”. Ze względu na zawarte w dokumentach informacje urzędowe, a przede wszystkim drobiazgowo zbierane wiadomości o nowym związku, protokoły stanowią do dzisiaj jedno z najważniejszych źródeł dotyczących historii formowania się w Inowrocławiu niezależnego ruchu związkowego. Już na posiedzeniu 12 IX 1980 roku sekretarz Józef Koch poinformował członków Egzekutywy o strajkach w Hucie Szkła Gospodarczego „Irena” i „Domgosie” oraz przerwach w pracy odnotowanych w następujących zakładach: Przedsiębiorstwo Transportu Handlu Wewnętrznego, Zakład Przemysłu Odzieżowego „Modus”, Drukarnia, Przedsiębiorstwo Sprzętowo-Transportowe Budownictwa Rolniczego, Zakład Energetyki Cieplnej, Zakłady Galanterii z Tworzyw Sztucznych „Igal” i Spółdzielni Inwalidów. Wydarzenia w ostatnim zakładzie wzbudziły najwięcej emocji wśród zebranych, ponieważ strajkujący wystąpili z żądaniem odwołania tow. Błachnickiego ze stanowiska prezesa. Na dodatek podobny postulat zgłosili pracownicy „Ireny”, domagający się rezygnacji dyrektora naczelnego Danuty Biernackiej. Oczywiście członkowie Egzekutywy odrzucili obie możliwości rozwiązania konfliktu, kategorycznie przeciwstawiając się zwolnieniu Biernackiej. Zamiast tego zaproponowali wypróbowane metody, czyli uruchomienie propagandy partyjnej, która miała zostać wymierzona przede wszystkim w przewodniczącego Komitetu Strajkowego HSG „Irena” – Edwarda Duraja. Ponadto jeden z uczestników zebrania wystąpił z pomysłem, żeby pracownikom huty, którzy nie podjęli strajku i całemu społeczeństwu miasta, pokazać członków KS „jako chuliganów”. Sprawdzone metody reakcji okazały się niepraktyczne w szybko zmieniającej się rzeczywistości. Strajku w hucie nie udało się już zatrzymać (Danutę Biernacką zastąpił Bernard Michczyński), dlatego niechętnie rozpoczęto debatę o możliwościach współpracy z NSZZ „Solidarność”. W trakcie posiedzenia z 24 X duże zaniepokojenie wywołały postulaty wysuwane przez poszczególne Komitety Strajkowe, dotyczące m.in. rozliczenia osób odpowiedzialnych za sprawowanie władzy od 1970 roku (IZCh), poprawy zaopatrzenia (PKP) czy spraw płacowych (IPB). Niestety dla PZPR niemal wszędzie podnoszono kwestię ujawnienia prawdziwych warunków „współpracy” ze Związkiem Radzieckim, nieraz żądając zerwania sojuszu z „bratnim narodem”. Czarę goryczy przelała informacja, że w Zakładach Chemicznych już 20 osób złożyło legitymacje partyjne, a Komitety Zakładowe, POP i OOP zamiast działać wysyłały kolejne pisma do Komitetu z pytaniem – co robić?!
Dzięki starannie przygotowanej ocenie sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej w mieście, którą dołączono do październikowego protokołu, możliwe jest dzisiaj odtworzenie kalendarium wydarzeń z przełomu sierpnia i września 1980 roku. Zgodnie z danymi zawartymi w załączniku przedstawiały się one następująco:
1) 28-30 VIII podczas strajku w miejskiej komunikacji wysunięto 9 postulatów i podpisano porozumienie; zanotowano straty o charakterze odczuć społecznych mieszkańców Inowrocławia.
2) 5-7 IX – strajk w Inowrocławskich Zakładach Chemicznych, wysunięto 29 postulatów, podpisano porozumienie, strat w tym okresie nie zanotowano, ale jednocześnie podkreślono, że w tym czasie odbył się planowany postoju zakładu.
3) 6-7 IX strajk w Fabryce Maszyn Rolniczych „Agromet-Inofama”, wysunięto 30 postulatów, podpisano porozumienie , straty wyniosły 3 mln złotych.
4) 8-14 IX strajk w HSG Irena, wysunięto 31 postulatów, podpisano porozumienie, ale tutaj straty wyniosły 12 615 000 zł.
5) 9-10 IX strajk w Inowrocławskich Zakładach Metalowych „Inoterma-Domgos”, wysunięto 27 postulatów, porozumienie podpisano w miesiącu wrześniu, a straty już odrobiono.
6) 5-6 IX strajk w Przedsiębiorstwie Transportu Handlu Wewnętrznego wysunięto 19 postulatów, podpisano porozumienie, nie było większych zakłóceń w dostawach towarów na rynek.
7) 8-10 IX strajk w Zakładzie Energetyki Cieplnej, wysunięto 30 postulatów, podpisano porozumienie.
8) 9-10 IX strajk w PSTBRol, wysunięto 12 postulatów, podpisano porozumienie na szczeblu wojewódzkim.
9) 24-25 IX strajk w Drukarni, wysunięto 5 postulatów, podpisano porozumienie i jeszcze we wrześniu zrealizowano zadania.
10) 30 IX-1 X strajk personelu średniego i służb pomocniczych w szpitalu, wysunięto 3 postulaty; odnotowano straty natury moralno-społecznej.
Ponadto zanotowano kilkugodzinne przerwy w pracy:
1) 8-godzinna przerwa w wagonowni Węzła PKP, wysunięto 61 postulatów, zaległości w remoncie wagonów załoga odrobiła w czasie wolnym od pracy.
2) 5-godzinna przerwa w pracy II zmiany ZPO Modus; załoga nie rozeszła się przebywała na terenie zakładu do godz. 3 nad ranem, wysunięto 80 postulatów, wykonano zadania miesiąca września.
3) 2-godzinna przerwa w pracy Masarni Zakładów Mięsnych, załoga wysunęła 26 postulatów bez strat w produkcji.
W pozostałych zakładach Inowrocławia bez przerw w pracy wysunięto następujące ilości postulatów: PKS-107, Inowrocławskie Kopalnie Soli-72, Zakłady Galanterii z Tworzyw Sztucznych „Igal”-42, Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego-16, Przedsiębiorstwo Transportowo-Sprzętowe „Transbud”-33, Przedsiębiorstwo Eksploatacji Ulic i Mostów-10, Zakład Gazowniczy-68, Rejon Energetyczny-20, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji-11, Kujawskie Zakłady Meblarskie-9, Kujawska Wytwórnia Chemiczna-18, Robotnicza Spółdzielnia Pracy „Współpraca”-143, Wojewódzka Spółdzielnia Spożywców-97, Spółdzielnia Inwalidów-30, Bydgoska Centrala Materiałów Budowlanych-28, Inowrocławskie Przedsiębiorstwo Budowlane-70, Wojewódzka Spółdzielnia Mieszkaniowa-45.
Reasumując, w wyniku strajków, przerw w pracy i w wyniku dyskusji pracowników w/w zakładów wysunięto łącznie 1343 postulaty, z czego 478 dotyczyło spraw płacowych, 362 socjalno-bytowych, 282 problemów wewnątrzzakładowych i 194 organizacyjnych. Zgłoszone wnioski i postulaty przydzielono do poszczególnych grup:
a) generalne podwyżki płac i dodatków rodzinnych
b) zlikwidowanie strefowości płac i zaopatrzenia
c) poprawy zaopatrzenia w odzież ochronną i środki bhp
d) lepszego zaopatrzenia w materiały, surowce i narzędzia
e) polepszenia warunków socjalnych na zakładach
f) usprawnienia prac Rad Zakładowych względnie nowych władz związkowych
Na koniec przytoczono najważniejsze dane. W miesiącu wrześniu wykonano w przemyśle 88,4% zadań w tym na zaopatrzenie rynku 94,9%, w eksporcie zaś 78,4%. Oceniając wykonanie zadań za III kwartał 1980 roku osiągnięto w sprzedaży ogółem 95,8% planu a zaległości z tego tytułu wyniosły 204 mln złotych, w tym na zaopatrzenie rynku 102,8% i eksport 73,9%. Liczba osób deklarujących chęć wstąpienia do nowych związków wynosiła: IZCh-80% załogi, HSG-80%, Inofama-60%, „Domgos”-70%, IKS-60%, Drukarnia-55%, „Modus”-80%, „Igal”-5% (dane z ostatniego zakładu, porównaniu z pozostałymi, wydają się jednak zaniżone). W organizacjach terenowych partii legitymacje złożyły 23 osoby, w tym 19 robotników, 2 pracowników umysłowych, 2 emerytów. W poszczególnych zakładach przedstawiało się to następująco: IZCh – 7 robotników, IKS – 1 robotnik, „Irena” – 2 robotników, „Współpraca” – 4 robotników, PGKiM – 5 robotników, ZOZ – 1 lekarz, Zespół Szkół Samochodowych – 1 nauczyciel, Organizacje terenowe – 2 towarzyszy.
Nieco więcej światła na poruszane w artykule problemy rzuca kolejna analiza dołączona do protokołu z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR w Inowrocławiu z 28 XI 1980 roku. Oprócz oceny realizacji długofalowej polityki poprawy warunków socjalno-bytowych w zakładach miasta pochylono się nad postulatami poruszanymi od sierpnia’80. Przykładowo w IZCh dotyczyły one m.in. przeprowadzenia dodatkowych dochodzeń w sprawie przydziału mieszkań w latach 1977-1980 oraz rozdziału środków na remont i modernizację lokali w ramach zakładowego funduszu mieszkaniowego. Ponadto zgłoszono wnioski dotyczące zwiększenia wysokości deputatu węglowego do 4 ton na rok (w tym 1 tona jako ekwiwalent pieniężny a pozostałość w naturze), zapewnienia dowozu pracowników do pracy z okolic Inowrocławia oraz pełnego zaopatrzenia w odzież ochronną.
Nie wszędzie możliwe było jednak szybkie przeprowadzenie zmian w strukturach danego przedsiębiorstwa – dla porównania w Inowrocławskiej Fabryce Maszyn Rolniczych zrealizowano zaledwie 12 spośród 60 postulatów. Kiedy na początku nowego roku (30 I) ponownie debatowano nad skutecznością realizacji wszystkich postulatów zgłoszonych przez załogi pracownicze w II półroczu 1980 roku, okazało się, że z ogólnej liczby 1269 wniosków pozytywnie rozpatrzono 876.
Zachowane protokoły z 1981 roku niestety w niewielkim stopniu ukazują stosunek członków Egzekutywy do NSZZ „Solidarność”. 13 II w siedzibie Inowrocławskiej Fabryki Maszyn Rolniczych „Agromet-Inofama” odbyło się jej kolejne posiedzenie poświęcone problemom inowrocławskich zakładów. Pomimo zadeklarowania chęci współpracy z nowym związkiem, dyskutanci bardzo szybko ujawnili swoje prawdziwe przekonania o roli „S” w społeczeństwie. Jeden z uczestników spotkania pokusił się nawet o dość oryginalną hipotezę doszukując się przyczyn obecnej sytuacji w przeszłości: „W wyniku zjednoczenia ruchu robotniczego do partii weszła część ludzi z PPS obcych klasowo, niektórzy z nich dziś podnoszą głowy. W NSZZ „Solidarność” działają dwa nurty, z których ten przeciwstawny próbuje wykierować ku zaprzepaszczeniu zdobyczy socjalizmu”. W dalszej części padło kilka charakterystycznych sloganów, jak chociażby te, powtarzane od marca 1968 do studentów – „Powinni się uczyć, a nie strajkować. Tego żądają robotnicy bo oni na tą grupę pracują” – czy bardziej dosadne, a skierowane do towarzyszy opuszczających partię („Tylko szczury uciekają z płonącego okrętu”).
Pomimo wielu negatywnych głosów ze strony członków KM, zresztą nie tylko na wspomnianym posiedzeniu, zostały wyciągnięte wnioski dotyczące bieżącej sytuacji. Dostrzeżono również przyczyny, które wpływały na rosnącą popularność „Solidarności” wśród społeczeństwa. Co ciekawe miało to miejsce zaraz po wydarzeniach bydgoskich, kiedy to zebrani 26 III członkowie Egzekutywy zajęli się sytuacją w HSG „Irena”. Tym razem nie rozprawiano o „wywrotowej” działalności „S”, a nawet więcej – przyznano rację działaczom związku, którzy zdecydowanie lepiej wykorzystywali wszystkie możliwe środki przekazu, aby dotrzeć do szerokiego kręgu odbiorców. Niestety w kolejnych miesiącach zdecydowanie odchodzono od możliwości współpracy z NSZZ „Solidarność” czy też przyswajania dla własnych potrzeb „nowości” podpatrzonych u opozycji. Komitet Miejski skupił się na prowadzeniu działań zmierzających do utrzymania spokoju w mieście, możliwie najmniejszym kosztem. Ma to swoje odzwierciedlenie w podjętej po wprowadzeniu stanu wojennego uchwale o następującej treści:
„Towarzysze i Obywatele
Egzekutywa Komitetu Miejskiego PZPR w Inowrocławiu oceniając w dniu 15 grudnia 1981r. sytuację społeczno-polityczną miasta w okresie stanu wojennego, stwierdza, że życie w mieście przebiega normalnie.
Prawidłowo funkcjonuje zaopatrzenie i handel, komunikacja, służby komunalne i służba zdrowia.
Praca w zakładach przemysłowych przebiega bez zakłóceń. Mieszkańcy Inowrocławia z powagą i godnością przyjęli obecną sytuację w mieście, panuje porządek, ład i spokój.
Egzekutywa Komitetu Miejskiego PZPR w Inowrocławiu wyraża słowa uznania i podziękowania członkom partii, wszystkim Obywatelom, za taką postawę, apelujemy jednocześnie o dalszy aktywny udział w zapewnieniu spokoju i ładu. Egzekutywa KM PZPR apeluje również o zdyscyplinowanie w miejscu zamieszkania i miejscu pracy.
Tylko wspólnym wysiłkiem, jednością i pełnym zdyscyplinowaniem możemy przyczynić się do przezwyciężenia istniejących trudności, do wprowadzenia normalnych warunków życia.
Egzekutywa Komitetu Miejskiego PZPR w Inowrocławiu”.
tekst Wojciech Gonera