Wspaniała gotycka Katedra Świętych Janów w Toruniu jest nie tylko świątynią, lecz również perłą architektury całego Pomorza Nadwiślańskiego, kryjącą w sobie dzieła sztuki – swoiste ilustracje teologii i biblii. Znajdziemy w niej także te dotyczące Bożego Narodzenia, o co wbrew pozorom -wcale nie tak łatwo w innych kościołach regionu. Choć wydaje się nam, iż przyjście Jezusa na świat było jednym na najpopularniejszych tematów sztuki chrześcijańskiej, to wystarczy się rozejrzeć po szacownych kościołach, aby ze zdziwieniem stwierdzić, że są tam ledwo akcenty.

U Świętych Janów też nie ma przesady, jednak, to co zachowało się jako dziedzictwo wieków jest w wybornej jakości dzieła.    

Przypomnijmy, że narodziny Chrystusa w Betlejem i złożenie Dzieciątka do żłobu opisują Mateusz (1, 18-25; 2, 1-12) i Łukasz (2, 1-20). Nadto pierwszy z nich mówi o Mędrcach ze Wschodu, którzy przybyli złożyć Dzieciątku hołd i dary, drugi zaś w miejsce tej opowieści opisuje Zwiastowanie Pasterzom.

Niekanoniczna protoewangelia Jakuba (powstała około II wieku, oraz Ewangelia Pseudo-Mateusza, ukształtowana prawdopodobnie w VII stuleciu) opowiada, że narodziny Chrystusa miały miejsce w grocie, złożonemu w żłobie Dzieciątku pokłon najpierw złożyły zwierzęta – wół i osioł, hołdujących Magów było trzech, a cud dziewiczego macierzyństwa Marii potwierdziły dwie akuszerki. Treści te, później przyswajane głównie z tekstów późnośredniowiecznych, jak słynna „Złota Legenda” Jacopa da Voragine (zm. 1298), oddziałały bezpośrednio na przedstawienia Bożego Narodzenia w głównych ośrodkach kształtowania się sztuki wczesnego chrześcijaństwa. 

WITRAŻE 

U Świętych Janów tematyka bożonarodzeniowa najbardziej widoczna jest na wspaniałych witrażach w kaplicy Św. Jana Nepomucena. Gdy w katedrze przeprowadzamy jakieś uroczystości związkowe – choćby ostatnio „urodziny Solidarności” owe witraże rzucają się w oczy każdemu, kto chce sfotografować ruch pocztów sztandarowych po prawej stronie od głównego ołtarza. 

Nie są przesadnie stare, ponieważ pochodzą z 1887 r. , a powstały w dworskiej pracowni saskiej C. L. Türcke w Zittau (Żytawie). Nie znamy nazwiska mistrza, który je bezpośrednio wykonał (poza lakonicznym wpisem – „monachijski profesor ze szkoły Dusseldorfskiej”), to jednak oczywiste, że włożył w pracę najwyższy kunszt. Przedstawiają sceny pod bogatymi gotyckimi elementami architektonicznymi, zwracają uwagę swymi mistrzowsko dobranymi kolorami i rozbudowanym przedstawieniem drugiego planu

SKRZYDŁO TRYPTYKU

Innym wspaniałym dziełem inspirowanym przez Boże Narodzenie jest obraz na lewym skrzydle tryptyku katedry. Zresztą jest ono (skrzydło -ok. 1480 r.) jedyną pozostałością po niezachowanej szafie ołtarzowej z kościoła Świętojańskiego. W górnej części awersu skrzydła znajduje się obraz przedstawiający Adorację Dzieciątka Jezus przez Marię i Józefa. Scena rozgrywa się pod ażurową konstrukcją murowanej stajenki. Maria ubrana jest w ciemnozieloną suknię, na którą narzucony został biały płaszcz szeroko rozkładający się po ziemi obszernymi zakolami i tworzący plastyczne, głębokie, jakby „blaszane” fałdy. Na skraju lewej poły płaszcza leży Nowonarodzony. Wół, osioł, widoczne u żłobu zza pleców Marii, wcale nie zwracają uwagi na wydarzenie. Przez prawe okno biforyjne do wnętrza zaglądają dwaj mężczyźni z głowami w kapturach. Za lewym oknem widoczna łąka ze sceną Zwiastowania Pasterzom. Za stajenką rozpościera się krajobraz z drogą prowadzącą do miasta.

Awers jest dwuczęściowy: obraz górny przedstawia scenę Bożego Narodzenia (Adoracji Dzieciątka), obraz dolny: Obrzezanie Pańskie. Na rewersie widnieje postać archanioła Gabriela ze sceny Zwiastowania (klęcząca Maria namalowana była na drugim, niezachowanym skrzydle).

Obecnie eksponowane jest przy bocznej kaplicy św. Józefa w nawie północnej, tj. przy kaplicy pierwotnej swojej lokalizacji. Ciekawe, że skrzydło zachowało oryginalną ramę!

 OBRAZ NA PODSTAWIE OŁTARZA

Czekając na rozpoczęcie uroczystości w katedrze większość fotografów ustawia się przy wschodniej ścianie nawy północnej w okolicach ołtarza Niepokalanego Poczęcia NMP, ponieważ stamtąd najwygodniej obserwować i ołtarz i ławki.  Tam, w górnej części dwukondygnacyjnej podstawy wspomnianego ołtarza (fundowany w 1650 r. przez Jana Łąkowskiego, natomiast nastawę ofiarował wikariusz kościoła świętojańskiego Marcin Rosniewski) znajduje się NIEWIELKI obraz przedstawiający Pokłon Trzech Króli, namalowany w sposób światłocieniowy z naciskiem na bogate stroje, realistyczne twarze mędrców i orszaku. Malowidło nie rzuca się „na pierwsze spojrzenie” i może ktoś uważać, że  nie jest dziełem nadzwyczaj wybitnym, jednak bez wątpienia uroczym, pełnym pogody, spokoju, swojskości. Zawsze mu się przyglądam i usiłuję zrobić dobrą fotografię, jednak światło odbite od rozmaitych elementów ołtarza podnosi poziom trudności.   

Z pewnością w wyposażeniu artystycznym katedry można dostrzec jeszcze kilka detali związanych z Bożym Narodzeniem, jednak te są najwyraźniejsze, ponadto stanowią dobry przykład rozwoju bożonarodzeniowej ikonografii na przestrzeni wieków. Myślę, że można je włączyć do naszych „domowych”, przechowywanych na ozdabianie kolejnych Świąt wizerunków. Są tym bardziej cenne, że „nasze”, na wyciągnięcie ręki, na świąteczny spacer.

Redaktor