Niepełnosprawni pracownicy objęci są szczególną ochroną. W ustawie o rehabilitacji czytamy m.in., że osobie zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku, pracodawca jest obowiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie gotowości przystąpienia do pracy powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną.
Czas pracy
Normy regulujące czas pracy pracownika uregulowane są w ustawie z dnia z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tj. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Ogólna zasada ujęta w art. 129 § 1 Kodeksu pracy stanowi, że „czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy”.
Jednak ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.) zawiera odmienne, szczegółowe rozwiązania kwestii czasu pracy osób niepełnosprawnych. Art. 15 ust. 1 ustawy o rehabilitacji stanowi, że czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę oraz 40 godzin tygodniowo. Inną ogólną zasadą pracy osób niepełnosprawnych, wyrażoną w art. 15 ust. 3 jest zasada, że osoba niepełnosprawna nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Jednak ustawa o rehabilitacji przewiduje dwa wyjątki od tej ostatniej zasady. A mianowicie, w nadgodzinach oraz w porze nocnej może pracować osoba niepełnosprawna zatrudniona przy pilnowaniu. Do tych osób nie stosuje się ograniczenia czasu pracy zawartego w art. 15 ustawy o rehabilitacji. Drugim wyjątkiem od zakazu pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej jest praca osoby niepełnosprawnej, która zwróci się do lekarza przeprowadzającego badania profilaktyczne pracowników a w jego braku, do lekarza sprawującego opiekę nad nią i otrzyma zgodę na nie stosowanie w stosunku do niej normy czasu pracy, uregulowanej w art. 15 ustawy o rehabilitacji.
Ustawa o rehabilitacji wprowadza następujące kryterium zróżnicowania długości czasu pracy osób niepełnosprawnych. Zgodnie z przytoczoną ustawą, czas pracy osoby niepełnosprawnej zależy od orzeczonego w stosunku do niej stopnia niepełnosprawności. I tak, do dnia 31 grudnia 2011 roku czas pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Jak należy rozumieć skróconą normę czasu pracy? Należy rozumieć w ten sposób, że osoba niepełnosprawna, mająca skrócony wymiar czasu pracy w wysokości 7 godzin dziennie, nie może mieć obniżonego wynagrodzenia za wykonaną pracę, w porównaniu do osoby, która wykonuje analogiczną pracę w czasie 8 godzin dziennie. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 kwietnia 2000 roku III ZP/00 stwierdził, że stosowanie skróconej normy czasu pracy wobec pracownika niepełnosprawnego podejmującego zatrudnienie nie może spowodować obniżenia wysokości wynagrodzenia ustalonego według godzinowej stawki osobistego zaszeregowania. Co więcej, jeżeli osoba niepełnosprawna uprawniona do skróconego wymiaru czasu pracy, w umowie o pracę ma zapisany ośmiogodzinny dzień pracy, zamiast zgodnego z prawem siedmiogodzinnego, za każą przepracowaną ósmą godzinę ma ona prawo do wynagrodzenia w wysokości 1/7 dziennego wynagrodzenia wynikającego z umowy oraz ma prawo do dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych ( Wyrok SN z dnia 6 lipca 2005 III PK51/05).
Rozkład czasu pracy pracowników niepełnosprawnych, może być określony na dowolne dni pracy, przy zachowaniu zasady pięciodniowego tygodnia pracy. Ani przepisy ustawy o rehabilitacji, ani Kodeks pracy, nie zakazują wprost zatrudniania osób niepełnosprawnych w soboty czy niedziele.
Oprócz przepisów szczegółowych dotyczących w skróconej normy czasu pracy, ustawa o rehabilitacji zawiera uregulowania szczegółowe dotyczące przerwy w pracy. Zgodnie z art. 17 ustawy, osoba niepełnosprawna ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek. Czas dodatkowej przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany do czasu pracy. Rozważmy różne sytuacje. Jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika wynosi mniej niż 6 godzin, to przysługuje mu prawo do 15 minutowej przerwy w pracy wliczonej do czasu pracy, na podstawie art. 17 ustawy o rehabilitacji. Natomiast, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy niepełnosprawnego pracownika wynosi co najmniej 6 godzin, przysługuje mu w sumie 30 minut przerwy w pracy wliczonej do czasu pracy. Na to 30 minut składa się 15 minut uregulowane w art. 134 Kodeksu pracy plus 15 minut uregulowane w ustawie o rehabilitacji.
Urlop
Zgodnie z art. 19 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.) osobie niepełnosprawnej, zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym. Prawo do pierwszego dodatkowego urlopu wypoczynkowego osoba niepełnosprawna nabywa po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia jej do jednego z tych stopni niepełnosprawności. Dodatkowy urlop wypoczynkowy nie przysługuje osobie niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, która jest uprawniona do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych lub do urlopu dodatkowego na podstawie odrębnych przepisów. Jeżeli jednak wymiar tego dodatkowego urlopu wypoczynkowego przysługującego na podstawie odrębnych przepisów jest niższy, niż 10 dni roboczych, zamiast niego przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy z ustawy o rehabilitacji w wymiarze 10 dni roboczych.
Zatem, jeżeli pracownik ma prawo do urlopu w wymiarze 26 dni rocznie i jest uprawniony do dodatkowego urlopu wypoczynkowego, jego roczny urlop będzie wynosił 36 dni.
Ustawa o rehabilitacji nie reguluje kwestii związanej z nabywaniem prawa do kolejnych urlopów dodatkowych czy zasad ich wykorzystania. Ani przepisy Kodeksu pracy ani ustawy o rehabilitacji nie regulują kolejności wykorzystywania urlopu wypoczynkowego i dodatkowego urlopu wypoczynkowego.
Zgodnie z art. 66 ustawy o rehabilitacji, w sprawach w niej nie normowanych stosuje się przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku - Kodeks pracy (tj. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Przepisy art. 19 ustawy o rehabilitacji regulujące kwestie dodatkowego urlopu wypoczynkowego określają jedynie przesłanki nabycia prawa do tego urlopu. Nie naruszają natomiast w niczym zasad określających prawo do urlopu wypoczynkowego wyrażonych w kodeksie pracy. Zatem prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego jest prawem bezwzględnie obowiązującym, nie podlegającym umowie stron stosunku pracy. Pracownik nie może się tego prawa zrzec. Nabywając prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego, niepełnosprawny pracownik nabywa prawo do nieprzerwanego urlopu (art. 152 Kodeksu pracy). Oznacza to iż powinien on być udzielony pracownikowi w całości. Jednak zgodnie z art. 162 Kodeksu pracy, urlop na wniosek pracownika może być podzielony na części.
Z dniem uzyskania prawa do pierwszego dodatkowego urlopu wypoczynkowego, uprawniona osoba niepełnosprawna nabywa prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w pełnym wymiarze 10 dni nawet jeśli dzień ten przypada w połowie lub końcu roku. Prawo do kolejnego dodatkowego urlopu wypoczynkowego osoba niepełnosprawna zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, pozostająca w zatrudnieniu, nabywa z dniem 1 stycznia następnego roku. Natomiast zaległego urlopu dodatkowego należy udzielić uprawnionemu pracownikowi niepełnosprawnemu do 30 września następnego roku kalendarzowego.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 czerwca 2005 r. (II PK 339/04) orzekł, że prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego przysługuje pracownikowi zaliczonemu do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, chociażby nie wystąpił do pracodawcy o przyznanie takiego urlopu. Ani Kodeks pracy ani art. 19 ustawy o rehabilitacji… nie uzależniają prawa do urlopu wypoczynkowego od złożenia wniosku przez osobę niepełnosprawną uprawnioną do urlopu. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie można również takiego uzależnienia wyprowadzić z przepisów rozporządzenia określającego zasób prowadzonej przez pracodawców dokumentacji w sprawach ze stosunku pracy, gdyż osoba ubiegająca się o zatrudnienie może, ale nie ma obowiązku, przedłożyć dokumenty stanowiące podstawę do korzystania ze szczególnych uprawnień w zakresie stosunku pracy.
Niepowiadomienie pracodawcy o przysługującym pracownikowi z mocy prawa prawie do dodatkowego urlopu wypoczynkowego może mieć tylko ten skutek, że pracodawcy nie będzie można zarzucić zawinionego niewykonywania zobowiązania do udzielenia urlopu zgodnie z przepisami prawa pracy. Brak winy pracodawcy nie unicestwia jednak samego prawa do urlopu wypoczynkowego.
Zwolnienie od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia
Zgodnie z art. 20 ustawy o rehabilitacji (..) osoba niepełnosprawna o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowanie prawa do wynagrodzenia w dwóch przypadkach:
- w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym,
- w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.
Wynagrodzenia za czas wymienionych powyżej zwolnień obliczane jest jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy.
Zwolnienie od pracy w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym
Zgodnie Art. 20. Ust. 1 pkt. 1 ustawy o rehabilitacji osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo, nie częściej niż raz w roku, do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w wymiarze 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym. Jednak w przypadku gdy ta osoba niepełnosprawna uprawniona jest również do dodatkowego urlopu wypoczynkowego, łączny wymiar dodatkowego urlopu wypoczynkowego i zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia nie może przekroczyć 21 dni roboczych w roku kalendarzowym. Innymi słowy, w danym roku, osoba uprawniona do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w pełnym wymiarze będzie uprawniona do 10 dni dodatkowego urlopu wypoczynkowego oraz do 11 dni zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Oznacza to, ze pracodawca ustalając wymiar zwolnienia na turnus rehabilitacyjny w danym roku bierze również pod uwagę wymiar wykorzystanego wcześniej dodatkowego urlopu wypoczynkowego. Ten sam przepis będzie miał zastosowanie przy ustalaniu wymiaru dodatkowego urlopu wypoczynkowego w przypadku gdy w danym roku osoba uprawniona już korzystała ze zwolnienia na turnus rehabilitacyjny. Należy tu podkreślić iż prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem wynagrodzenia w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym jest niezależne od prawa do urlopu wypoczynkowego oraz od prawa do dodatkowego urlopu wypoczynkowego. Oznacza to, że pracodawca nie może żądać aby osoba niepełnosprawna uczestniczyła w turnusie rehabilitacyjnym w okresie urlopu wypoczynkowego.
Zasady udzielania zwolnienia od pracy w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym określa rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 maja 2003 roku w sprawie szczegółowych zasad udzielania zwolnień od pracy osobom o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym. Zgodnie z rozporządzeniem, pracodawca udziela osobie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności zwolnienia od pracy na podstawie wniosku lekarza sprawującego opiekę nad tą osobą o skierowanie na turnus rehabilitacyjny. Wniosek lekarza powinien określać rodzaj turnusu i czas jego trwania. Osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności powinna przedstawić pracodawcy skierowanie na turnus rehabilitacyjny w takim terminie, który umożliwi zapewnienie normalnego toku pracy w zakładzie. Zaś podstawą wypłaty wynagrodzenia za czas zwolnienia jest przedłożony pracodawcy dokument, który potwierdza pobyt na turnusie, wystawiony przez organizatora turnusu.
Zwolnienie od pracy w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających
Zgodnie Art. 20. Ust. 1 pkt. 2 ustawy o rehabilitacji osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy. W przeciwieństwie do zwolnienia od pracy w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, w przypadku zwolnienia od pracy w celu wykonania zabiegów leczniczych lub usprawniających itd. przepisy nie przewidują żadnych ograniczeń maksymalnego wymiaru dni roboczych tego zwolnienia. Ustawa przewiduje tylko jeden warunek, a mianowicie fakt, że czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy. Przepisy nie określają również zasad udzielania przez pracodawcę zwolnienia od pracy w w/w celach. Zatem do pracodawcy należeć będzie określenie tych zasad. Np. że zwolnienie to może być udzielone na podstawie skierowania lekarza na zabiegi.