30 października 2001 (162/2001)

Decyzja Prezydium KK nr 162/2001 ws. skierowania pytania prawnego do Sądu Najwyższego

Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” postanawia skierować do Sądu Najwyższego wniosek o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na pytanie prawne:
„Czy charakter prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118, z późn. zm.) posiadają prace wymienione w § 4-15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43, z późn. zm.) wykonywane u prywatnych pracodawców?”

WNIOSEK Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na pytanie prawne

Działając na podstawie art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r.
o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234, z późn. zm.) Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” wnosi o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:
„Czy charakter prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118, z późn. zm.) posiadają prace wymienione w § 4-15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43, z późn. zm.) wykonywane u prywatnych pracodawców?”

Uzasadnienie

Zgodnie z art. 22 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych ogólnokrajowemu związkowi zawodowemu reprezentatywnemu dla pracowników większości zakładów pracy przysługuje prawo występowania do Sądu Najwyższego z wnioskami w wyjaśnienie przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych budzących wątpliwości, lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Skierowanie do Sądu Najwyższego przedmiotowego zapytania prawnego jest uzasadnione wątpliwościami, jakie powstają w trakcie analizy art. 32 ust. 1-4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o emeryturach i rentach z FUS” oraz § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43, z późn. zm.), zwanego dalej „rozporządzeniem z 7 lutego 1983 r.” oraz powstającymi na tle tych przepisów rozbieżnościami w orzecznictwie.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. będącym pracownikami zatrudnionymi
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 tej ustawy. Definicja pracowników zatrudnionych
w szczególnie uciążliwych warunkach zawarta jest w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, który zalicza do tej kategorii pracowników zatrudnionych przy pracach
o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uznaje się natomiast pracowników wymienionych w art. 32 ust. 3 pkt 1-7 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS. Art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wyłącza jednak swobodę oceny czy w danym, konkretnym przypadku mamy do czynienia z zatrudnieniem
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Zgodnie z tym przepisem wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych.
Do dnia wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS (tj. do dnia 1 stycznia 1999 r.) wiek emerytalny pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze regulowało rozporządzenie z 7 lutego 1983 r. Przyjąć należy, że mimo uchylenia z dniem 1 stycznia 1999 r. mocy obowiązującej delegacji ustawowej zawartej w art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267, z późn. zm.) rozporządzenie z 7 lutego 1983 r. zachowało moc obowiązującą w zakresie określonym w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.  § 1 ust. 2 tego rozporządzenia stwierdza, że właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych ustalają w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowiska pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach wymienione w wykazach A i B. Zgodnie z § 1 ust. 3 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. wykazy stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazach A i B stosuje się także w jednostkach organizacyjnych: 1) które powstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w inne przedsiębiorstwo, w przedsiębiorstwa, w spółkę lub w spółki, 2) które zostały przekazane organom samorządu terytorialnego, 3) dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne organy państwowe. 
Treść wymienionych wyżej przepisów budzi wątpliwości. Nie jest bowiem jasne, czy charakter prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu tych przepisów posiadają wyłącznie prace wymienione w § 4-15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., wykonywane
u państwowych (uspołecznionych) pracodawców, czy też przywilej wcześniejszego wieku emerytalnego obejmuje również pracowników zatrudnionych u prywatnych pracodawców. Treść § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. sugeruje, że jako okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze może być traktowane wyłącznie zatrudnienie w zakładach pracy podległych i nadzorowanych przez właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze oraz w jednostkach organizacyjnych wymienionych w § 1 ust. 3 pkt 1-3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., bowiem jedynie tam mogą zostać ustalone stanowiska pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach. Taka wykładnia § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. nie znajduje jednak uzasadnienia ani w treści art. 55 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, który stanowił podstawę ustawową do wydania rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., ani w treści art. 32 ust. 1-4 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, który stanowi podstawę prawną dalszego stosowania przepisów tego rozporządzenia. Żaden z tych przepisów, jak się wydaje, nie upoważnia Rady Ministrów do różnicowania sytuacji prawnej pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach wymienione w załącznikach A i B do rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. u państwowych i prywatnych pracodawców. Przyjęcie, że z przywileju wcześniejszego wieku emerytalnego mogą korzystać wyłącznie pracownicy państwowych zakładów pracy oznaczałoby jawną i niczym
nie usprawiedliwioną dyskryminację pracowników zatrudnionych w zakładach pracy innych, niż wymienione § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., a to kolei uzasadniałoby uznanie tych przepisów za niezgodne z konstytucyjnymi zasadami sprawiedliwości społecznej i równości wobec prawa sformułowanymi w art. 2 i 32 ustawy zasadniczej.
 Stosowanie cytowanych przepisów wywołuje poważne rozbieżności tak w  orzecznictwie sądowym, jak i w działalności organów administracji publicznej. W wyroku z dnia 26.08.1998 r. (II S.A. 733/98) Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że organy obu instancji miały podstawy do przyjęcia, że praca wykonywana w prywatnym zakładzie (nawet na stanowiskach wymienionych w wykazie zawartym w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze - Dz. U. Nr 8 z 1983 r., poz. 43 ze zm.) nie może być uznana za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach. Otwartą pozostaje kwestia zaliczania pracy w szczególnych warunkach we wszystkich rodzajach zakładów pracy. Dopóki jednak brak będzie przepisu pozytywnego prawa powszechnie obowiązującego, organy administracji nie będą mogły uwzględniać przypadków wykraczających poza obowiązujące unormowania. 
Najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego wydaje się natomiast skłaniać ku stanowisku, zgodnie z którym przepisy rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. mają zastosowanie także do pracowników zatrudnionych przez prywatnych pracodawców. W wyroku z 7.07.1999 r. (III RN 25/99, OSNAP 2000/12/453) Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43, ze zm.) mają zastosowanie również do pracowników zatrudnionych przez prywatnych pracodawców.  W wyroku z dnia 15.11.2000 r. (II UKN 39/00) Sąd Najwyższy uznał, że do okresów zatrudnienia przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego, uwzględnia się także okresy terminowego zatrudnienia u prywatnych pracodawców”.
Dotychczasowe orzecznictwo sądowe nie wpłynęło na ujednolicenie praktyki stosowania cytowanych wyżej przepisów przez organy administracji publicznej, o czym świadczą orzeczenia wydawane w tych sprawach przez Naczelny Sąd Administracyjny (por. wyrok NSA w Poznaniu z dnia 10.11.2000 r. II S.A./1546/99).
W świetle powyższych uwag uzasadnione jest wydanie przez Sąd Najwyższy uchwały zawierającej odpowiedź na wskazane pytanie prawne.

W załączeniu:
Decyzja Prezydium KK nr 162/2001

Gdańsk, 5 listopada 2001