Prawo do świadczeń

Do świadczeń z ZFŚS uprawnieni są pracownicy i ich rodziny, emeryci i renciści – byli pracownicy i ich rodziny oraz inne osoby, którym pracodawca przyznał prawo do korzystania ze świadczeń Funduszu.

Takie sformułowanie można odczytywać na dwa sposoby. Po pierwsze wskazany w nim katalog osób nie może być przez pracodawcę ograniczony, a więc osoby te zawsze będą upoważnione do korzystania ze środków ZFŚS. Po drugie zaś, zwrot „inne osoby, którym pracodawca przyznał prawo korzystania ze świadczeń socjalnych” oznacza, że katalog ten może zostać rozszerzony w regulaminie ustalanym wspólnie z zakładową organizacją związkową, np. o osoby świadczące usługi na podstawie umów cywilnych.

Zasady przyznawania świadczeń

Zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z ZFŚS oraz zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej powinny być określone w regulaminie. Regulamin ustala pracodawca w uzgodnieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi. Pracodawca, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, uzgadnia regulamin z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów.
Postanowienia regulaminu nie mogą być sprzeczne z ustawą o ZFŚS ani prowadzić do faktycznego obejścia zawartych w tym akcie postanowień.

Regulamin określa:

• kryteria przyznawania świadczeń (oprócz ogólnych tzw. kryteriów socjalnych, także np. jak pracownik ma udowodnić swoją sytuację życiową, lub jak często może korzystać z Funduszu.)
• zasady powołania komisji socjalnej ze wskazaniem, kto i w jakiej ilości wskazuje jej członków
• zasady podejmowania decyzji przez komisję socjalną

Postanowienia regulaminu powinny uwzględniać zasadę przyznawania świadczeń według kryterium socjalnego, to jest uzależniającego przyznawanie świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Tak określone kryteria stanowią katalog zamknięty, co niesie ze sobą dwojakiego rodzaju konsekwencje. Po pierwsze oznacza to, iż żadne inne okoliczności, a więc np. staż pracy, zajmowane stanowisko itp., nie powinny być brane pod uwagę. Po drugie nie można przyznawać świadczeń z ZFŚS z pominięciem tych kryteriów.

Oceniając sytuację materialną, życiową i rodzinną, powinno się brać również pod uwagę dochody pracownika osiągane poza zakładem pracy, a także dochody członków rodziny, pozostających we wspólnym gospodarstwie z pracownikiem, co wynika z szerokiego ujęcia kryteriów socjalnych.

O wadze przestrzegania powyższych kryteriów wielokrotnie wypowiadał się Sąd Najwyższy. Przykładowy w tym względzie może być np. wyrok z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/2000 (OSNP 2003/14/331), zgodnie z którym pracodawca administrujący środkami Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych nie może ich wydatkować niezgodnie z regulaminem zakładowej działalności socjalnej, którego postanowienia nie mogą być sprzeczne z zasadą przyznawania świadczeń według kryterium socjalnego, to jest uzależniającego przyznawanie ulgowych usług i świadczeń wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z Funduszu. W konsekwencji przyznanie przez pracodawcę świadczeń w tej samej wysokości ogółowi pracowników może być uznane za niezgodne z ustawą. W takiej sytuacji związki zawodowe mają prawo domagać się zwrotu Funduszowi tak wydatkowanych środków.

Dobrze sformułowany regulamin ZFŚS może także pełnić rolę rozstrzygającą w kwestiach spornych, o ile oczywiście został wprowadzony w sposób prawidłowy, czyli w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową lub przedstawicielem załogi. Brak przepisów określających takiej zagadnienia jak na przykład powstanie i funkcjonowanie komisji socjalnych wskazują, że prawo pozostawia te sprawy pracodawcy oraz związkom zawodowym (ewentualnie przedstawicielowi załogi, jeżeli nie działa u pracodawcy związek zawodowy).

Uwaga: 

Warto przywołać tutaj ostatnie stanowisko Sądu Najwyższego w tej materii. Zostało ono sformułowane w tezie wyroku z dnia 23 października 2008 r., II PK 74/08. Otóż w sprawie tej SN porównał zakres treści art. 8 ust. 1 (zawierającym regulacje dotycząca kryterium socjalnego) z pojęciem działalności socjalnej, zawartej w ar. 2 ust. 1 ustawy, i na tym tle sformułował dwa niezwykle ciekawe wnioski. Dodajmy, że wywołujące dosyć istotne skutki praktyczne.

Po pierwsze Sąd Najwyższy uznał, że „Działalność w postaci imprez masowych, jak pikniki, "andrzejki", organizowanie wycieczek - mieści się w pojęciu działalności socjalnej jako rodzaj działalności rekreacyjnej względnie działalności w postaci różnych form krajowego wypoczynku.”. Ważnym zastrzeżeniem jest jednak uwaga, że tego typu działalność musi przewidywać obowiązujący u danego pracodawcy regulamin zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.

Po drugie Sąd uznał, że pojęcie działalności socjalnej jest szersze niż pojęcie „ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z Funduszu”. W konsekwencji zaś „Kryterium socjalne, o którym mowa w art. 8 ust. 1 ustawy z 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych odnosi się jedynie do przyznawania ulgowych świadczeń i usług, nie dotyczy ono natomiast innych świadczeń i usług, o których mowa w art. 2 ust. 1 ustawy.”

W świetle omawianego orzeczenia należy dokonać podziału świadczeń finansowanych ze środków zfśś na dwie kategorie. Pierwszą stanowią te, które spełniają przesłanki objęcia ich dyspozycją art. 8 ust. 1 a więc należy do nich stosować kryterium socjalne. Druga zaś będą tworzyły takie świadczenia, które będąc realizacją działalności socjalnej, nie mieszczą się w zakresie art. 8 ust. 1, a w konsekwencji wobec tych świadczeń nie ma potrzeby stosować tegoż kryterium. W obu wypadkach oczywiste jest, że szczegółowe zasady przyznawania tych świadczeń muszą wynikać z regulaminu zfśs.