Europejski Dialog Społeczny

Europejski dialog społeczny obejmuje trójstronne uzgodnienia partnerów społecznych z Komisją Europejską oraz innymi organami UE, obligatoryjne procedury konsultacji zagadnień z obszaru polityki społecznej, oraz dialog autonomiczny ( w tym sektorowy) mogący, zgodnie z art. 155 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, prowadzić do zawierania porozumień zbiorowych. Na poziomie przedsiębiorstwa realizowany jest przede wszystkim poprzez instytucję europejskich rad zakładowych.

Partnerami europejskiego ponadbranżowego dialogu społecznego są reprezentatywne na poziomie unijnym organizacje, po stronie pracowników – Europejska Konfederacja Związków Zawodowych (EKZZ) natomiast po stronie pracodawców organizacje reprezentujące poszczególne segmenty rynku pracy – Konfederacja Biznesu Europejskiego BusinessEurope (pracodawcy prywatni), SGI Europe (sektor publiczny), SMEunited (małe i średnie przedsiębiorstwa). Partnerami europejskiego sektorowego dialogu społecznego są właściwe  federacje branżowe EKZZ oraz branżowe organizacje pracodawców po potwierdzeniu ich reprezentatywności dla danego sektora przez Komisję Europejską.

Dialog społeczny stanowi jeden z filarów europejskiego modelu społecznego. Jego rozwój jakościowy jest ściśle związany z wyzwaniami, jakie pojawiły się przed państwami UE w miarę pogłębiania się integracji, zwłaszcza w związku z  narastającą asymetrią między realizacją unijnej polityki konkurencyjności w ramach jednolitego rynku a ograniczoną możliwością koordynowania krajowych polityk społecznych.

Europejski dialog społeczny pełni rolę pomocniczą wobec dialogu na poziomie krajowym. Zainicjowany w 1985 r. początkowo pozostawał w cieniu innych instrumentów realizacji wspólnotowej polityki socjalnej. Jego samodzielne znaczenie jednak z latami wzrastało i wreszcie przyniosło dialogowi europejskiemu umocowanie prawne. W Traktacie Amsterdamskim (1997) partnerom społecznym przyznano prawo do wcześniejszego konsultowania propozycji Komisji Europejskiej oraz możliwość zawierania porozumień ramowych, mogących być przekształcane w prawodawstwo wspólnotowe lub też wdrażane samodzielnie na poziomie poszczególnych państw członkowskich przez krajowych partnerów społecznych. Obecnie te zasady uregulowane są w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2007). Komisja Europejska popiera dialog między europejskimi partnerami społecznymi, uznając go za istotny komponent wspomagający realizację Strategii Europa 2020 oraz działań w ramach Semestru Europejskiego.

Europejski dialog społeczny dostrzegany jest przede wszystkim w kontekście porozumień ramowych , które partnerzy społeczni mogą negocjować bądź w odpowiedzi na konsultacje ze strony Komisji Europejskiej bądź też z własnej inicjatywy. Na poziomie ponadbranżowym dotychczas przyjęte zostały 4 porozumienia ramowe, które następnie przekazano Komisji i zostały one przekształcone w dyrektywy Rady UE. Są to umowy: o urlopach rodzicielskich (Dyrektywa 96/34/WE),  o pracy w niepełnym wymiarze czasu (Dyrektywa 97/81/WE), o pracy na czas nieokreślony (Dyrektywa 99/70/WE) oraz zrewidowana umowa o urlopach rodzicielskich (Dyrektywa 2010/18/UE). Następnie nastąpiło wdrożenie dyrektyw do porządku prawnego poszczególnych krajów członkowskich. Tym samym rezultaty dwustronnego dialogu społecznego na poziomie europejskim stały się częścią obowiązującego prawa pracy na poziomie krajowym.

Od 2002 r. europejscy partnerzy społeczni podjęli wyzwanie negocjacji autonomicznych porozumień  odpowiadających na konsultacje ze strony Komisji Europejskiej, lecz wdrażanych w sposób samodzielny (tzn. bez pośrednictwa dyrektyw wspólnotowych) na poziomie krajów członkowskich. Zawarto do tej pory 3 porozumienia ramowe tego typu dotyczące: telepracy (2002), stresu związanego z pracą (2004) oraz zapobiegania przemocy i nękaniu w miejscu pracy (2007).

W 2009 r. po raz pierwszy samodzielnie wybrano temat negocjacji, a wynegocjowane porozumienie o włączających rynkach pracy (2010)postanowiono także samodzielnie wdrażać na poziomie krajowym. Opinie na temat zawartości tego porozumienia oraz możliwości jego efektywnej implementacji były jednak bardzo krytyczne. To, oraz wyraźne zdystansowanie się unijnych organizacji pracodawców od przyjmowania na siebie jakichkolwiek zobowiązań w okresie pokryzysowym spowodowało, że do negocjacji kolejnego porozumienia autonomicznego, którego temat także samodzielnie wybrali partnerzy społeczni doszło dopiero po 7 latach. Efektem jest porozumienie dotyczące aktywnego starzenia się i podejścia międzypokoleniowego (2017). Kolejnym rezultatem tego autonomicznego dialogu na poziomie ponadbranżowym jest porozumienie dotyczące cyfryzacji (2020). W 2023 r. pod wpływem doświadczeń pandemii COVID-19 podjęto negocjacje nad całkowicie nowym porozumieniem dotyczącym telepracy.

Istotnym elementem współpracy europejskich partnerów społecznych na poziomie ponadbranżowym są ramowe plany działań dotyczących wybranych elementów rynku pracy. Cechą charakterystyczną tego typu instrumentów jest to, że priorytety uzgadniane przez partnerów na poziomie wspólnotowym są następnie realizowane wspólnie na poziomie krajowym i podlegają corocznemu raportowaniu. Przykładem może być uzgodniony w 2013 r. Ramowy plan działań na rzecz zatrudnienia młodych.

Osobnym elementem autonomicznego dialogu europejskiego jest dialog sektorowy. Choć w niektórych branżach istniał on już wcześniej to impulsem do jego żywiołowego rozwoju w sposób sformalizowany było przyjęcie przez Komisję Europejską w 1998 r. decyzji o ustanowieniu Komitetów Dialogu Sektorowego. Miały być one tworzone w sposób całkowicie dobrowolny w tych sektorach, w których partnerzy społeczni wspólnie wystąpią z wnioskiem o udział w dialogu na poziomie europejskim i gdzie organizacje reprezentujące partnerów dialogu społecznego są na tyle reprezentatywne by być w stanie udźwignąć ciężar odpowiedzialności za własne sektory. Zostało powołanych już ponad 40 Sektorowych Komitetów Dialogu Społecznego.  Obejmują one całe spektrum obszarów od tradycyjnych przemysłów takich jak hutniczy czy stoczniowy, poprzez branże usługowe aż do bardzo specyficznych sektorów takich jak np. futbol zawodowy. Szacuje się, że istniejące komitety reprezentują już ponad 70% pracowników krajów UE. Zgodnie z decyzją Komisji zadaniem komitetów ma być udzielanie konsultacji w sprawie rozwoju dokonującego się na poziomie wspólnotowym, mającym implikacje społeczne oraz rozwijanie i promowanie dialogu społecznego na poziomie sektora.  Wśród efektów ich pracy są zarówno porozumienia przekształcone następnie w dyrektywy jak też i kodeksy dobrych praktyk czy wspólne stanowiska i deklaracje, wskazujące kierunek pożądanych działań wspólnotowych w odniesieniu do reprezentowanych sektorów.

Warto zwrócić uwagę na zaangażowanie NSZZ „Solidarność” w praktykę dialogu na poziomie europejskim. Już w 2002 r., a więc na 2 lata przed polską akcesją do UE przedstawiciel związku brał udział we wspomnianych już europejskich negocjacjach dotyczących telepracy. Kolejne autonomiczne porozumienia europejskie także negocjowane były z udziałem przedstawicieli NSZZ „Solidarność” . Obecnie polski ruch związkowy reprezentowany jest zarówno w Europejskim Komitecie Dialogu Społecznego, (wypracowującym wspólne programy działań partnerów społecznych oraz monitorującym ich wdrażanie) jak też i w wielu komitetach dialogu sektorowego.