Odpowiedzialność materialna pracownika

 

W ubiegłym tygodniu na łamach Tygodnika Solidarność Świętokrzyska omówiona została instytucja odpowiedzialności materialnej pracownika (odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy, jak i odpowiedzialności za mienie powierzone). Kwestie te były wielokrotnie przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych. Poniżej prezentujemy niektóre z orzeczeń. Z pewnością uzupełnią one zwięzłe w tej mierze przepisy i wyjaśnią zaistniałe wątpliwości.

 

Wybrane Orzeczenia Sądu Najwyższego

dotyczące prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

 

Odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy

 

1. Warunkiem odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika z tytułu naruszenia zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy (art. 101 ¹ § 2 k.p.) jest zawinione wyrządzenie pracodawcy szkody stanowiącej normalne następstwo naruszenia zakazu konkurencji (art. 114 i 115 k.p.). Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.01.2005r., II PK 191/04 (OSNP 2005/20/313).

 

2. Pracownik, któremu nie można przypisać winy w nadzorze nad mieniem powierzonym  obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się (art. 124 k.p.) ani winy umyślnej za szkodę powstałą w tym mieniu (art. 122 k.p.) nie jest zwolniony od odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 114 k.p. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.05.2000r., I PKN 635/99 (OSNP 2001/21/642).

 

3. Zobowiązanie pracownika do naprawienia szkody powstaje w przypadku uchybienia każdemu jego obowiązków, a nie tylko obowiązkowi podstawowemu. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05.05.1999r., I PKN 680/98 (OSNP 2000/13/513).

 

4. Pracowniczy obowiązek wyliczenia się z powierzonego mienia obejmuje nie tylko ilość, ale także wartość mienia. Za niedobór kasowy (finansowy) w powierzonym mieniu, spowodowany nieuzasadnioną sprzedażą towarów poniżej ustalonej ceny, pracownik odpowiada z winy umyślnej. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 08.04.1998r., I PKN 23/98 (OSNP 1999/7/238).

 

5. Ustalenie, że pracownik wyrządzający szkodę znajdował się w stanie nietrzeźwym, w ponadto, iż pomiędzy jego działaniem w tym stanie a szkodą zaistniał normalny związek przyczynowy ma szczególne znaczenie  dla oceny jego zawinionego zachowania się. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 04.03.1993r., II APr 12/93 (Wokanda 1993/11/30).

 

6. W sprawach materialnej odpowiedzialności pracowników wysokość szkody ustala się według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba, że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili (art. 363 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.). W razie wyrządzenia szkody w walucie obcej ustalenie odszkodowania następuje z reguły według średniego kursu obowiązującego w dacie ustalenia odszkodowania. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.02.1989r., III PRN 1/89 (OSP 1990/7/279).

 

7. Odstąpienie od wypełnienia podstawowego pracowniczego obowiązku (niewyznaczenie zastępcy materialnie odpowiedzialnego w okresie chorobowym kierownika budowy i nieprzeprowadzanie inwentaryzacji), z uwagi na faktycznie występujące poważne trudności, nawet podyktowane w konkretnym przypadku założeniem działania w interesie zakładu pracy – mającym wynikać z wartościowania chronionych dóbr (nieprzewlekanie budowy i zakończenie jej w przewidzianym terminie) – może uzasadniać całkowite lub częściowe zwolnienie od odpowiedzialności za powstałą w wyniku takiego postępowania szkodę tylko wówczas, gdy jednocześnie zostały podjęte inne odpowiednie czynności organizacyjne, możliwe w danych warunkach, w celu zabezpieczenia mienia społecznego i zapewnienia prawidłowego kontynuowania budowy. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.12.1984r., IV PR 218/84 (OSNC 1985/8/122).

 

8. Szkodę należy rozumieć jako wyliczony rachunkowo uszczerbek w mieniu powierzonym pracownikowi, co z reguły następuje w oparciu o dowód z opinii biegłego. Pod pojęciem zaś wysokości odszkodowania – należność obciążającą pracownika, który odpowiada takiej części lub całości szkody, których powstanie powstaje w związku z zaniedbaniami pracownika w wykonywaniu jego obowiązków. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.03.1982r., IV PR 39/82 (LEX nr 14606).

 

9. Pracownik, który działając w interesie zakładu pracy poświęca mniejsze dobro dla ratowania większego, nie ponosi odpowiedzialności za zniszczenie dobra mniejszej wartości. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 08.10.1981r., IV PR 301/81 (OSNC 1982/2-3/43).

 

10. Jeżeli pracownik przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządza szkodę osobie trzeciej, wyrównaną przez zakład pracy, to w postępowaniu regresowym odpowiada wobec zakładu pracy na podstawie art. 122 k.p. Prawomocne zasądzenie od pracownika części roszczeń regresowych nie wyklucza dochodzenia roszczeń regresowych za dalsze okresy. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11.10.1977r., IV PZP 5/77 (OSNC 1978/4/66).

 

11. Zgodnie z art. 114 i 115 k.p. pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę poniesioną przez zakład pracy tylko w razie zawinionego niewykonania obowiązków pracowniczych, pozostającego  w związku przyczynowym ze szkodą. Z samego faktu powstania szkody, gdy nie wchodzi w grę szczególna odpowiedzialność za mienie powierzone, nie można domniemywać winy pracownika, jak również niedopełnienia przez niego swoich obowiązków. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.05.1977r., IV PR 1009/77  (LEX nr 14384).

 

12. Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim zakład pracy przyczynił się do jej powstania lub zwiększenia (art. 117 Kodeksu pracy). Ograniczenie stosownie do art. 119 § 1 kodeksu pracy, odszkodowania do kwoty trzymiesięcznego jego wynagrodzenia dotyczy tylko szkody wyrządzonej przez pracownika, nie dotyczy natomiast pozostałej szkody, wynikłej na skutek uchybień obciążających zakład pracy. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.11.1976r., IV PR 360/76 (LEX nr 14341).

 

13. W razie zaginięcia mienia lub wyrządzenia szkody zakładowi pracy w inny umyślny sposób przez kilku pracowników albo przez pracowników z innymi osobami odpowiedzialność sprawców jest solidarna. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30.05.1975r., V PZP 3/75 (OSNC 1975/10-11/143).

 

14. Jeżeli pracownik wyrządził zakładowi pracy z winy nieumyślnej szkodę przewyższającą kwotę jego trzymiesięcznego wynagrodzenia, to odszkodowanie ograniczone z mocy art. 119 § 1 k.p. do tej kwoty może być obniżone przez sąd tylko z przyczyn i w granicach przewidzianych w art. 121 § 2 tego kodeksu. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.05.1977r., IV PZP 4/77 (OSP 1978/3/42).

 

15. Kierownik sklepu z reguły nie odpowiada za szkodę powstałą w sklepie na skutek kradzieży popełnionej przez nieznanego sprawcę, chyba, że mógł zapobiec kradzieży przy dołożeniu należytej staranności, czego nie uczynił. W takim wypadku na właścicielu sklepu spoczywa ciężar udowodnienia (art. 4 p.o.p.c.), że kierownik dopuścił się uchybień w pracy, które umożliwiły względnie ułatwiły dokonanie kradzieży. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 02.02.1965r., IPR 17/63 (OSP 1966/3/59).

 

 

Odpowiedzialność za mienie powierzone

 

1. Pracownik może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę w mieniu powierzonym (art. 124 § 3 k.p.), jeżeli udowodni, bądź wykaże z wysokim prawdopodobieństwem, że szkoda powstała na skutek zdarzeń od niego niezależnych. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 03.07.2001r., I PKN 288/00 (OSNP 2002/23/570).

 

2. Pracodawca w przypadku odpowiedzialności za mienie powierzone (art. 124 k.p.) obowiązany jest udowodnić wyrządzenie przez pracownika szkody w tym mieniu i jej wysokość. Zmiana w tym zakresie na niekorzyść pracownika w drodze umowy jest niedopuszczalna (art. 18 k.p.). Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.03.1998r., I PKN 564/97 (OSNP 1999/5/162).

 

3. Jeżeli zawinione zachowanie pracownika było zasadniczą przyczyną powstania szkody, to nie może się on bronić zarzutem, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych (art. 124 § 3 k.p.). Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.05.1998r., I PKN 79/98 (OSNP 1999/11/357).

 

4. Brak możliwości zatrudnienia pracownika na stanowisku sprzedawcy, wynikający z odmowy wyrażenia zgody na zawarcie z nim umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie przez pozostałych pracowników zatrudnionych w miejscu powierzenia mienia, stanowi uzasadnioną potrzebę pracodawcy w rozumieniu art. 42 § 4 k.p. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.12.1998r., I PKN 429/97 (OSNP – wkł. 1999/1/1).

 

5. Odmowa pracowników współodpowiedzialnych materialnie współpracy z jednym z nich, na skutek stwierdzenia dysponowania przez niego nieodpłatnie powierzonym mieniem, jest uzasadnioną przyczyną wypowiedzenia temu pracownikowi umowy o pracę, bez potrzeby uprzedniego ustalenia niedoboru. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.07.1998r., I PKN 255/98 (OSNP 1999/16/515).

 

6. Pracownik, któremu powierzono mienie w sposób prawidłowy, ponosi odpowiedzialność materialną na podstawie art. 124 k.p., choćby nawet nie podpisał deklaracji o przyjęciu odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.11.1985r., IV PR  221/85 (PiZS 1986/3/70).

 

7. Pracownik materialnie odpowiedzialny nie może powoływać się na przyczynienie się strony powodowej do powstania szkody przez brak nadzoru i kontroli, jeżeli znając swoje obowiązki świadomie je zaniedbuje, a przez fałszowanie dokumentacji zaciemnia rzeczywisty obraz rzeczy i ukrywa niedobór. Brak nadzoru i kontroli ze strony zakładu pracy może być poczytany za przyczynienie się do powstania lub zwiększenia szkody, gdy pracownik z powodu braku doświadczenia lub innych obiektywnych okoliczności nie może  sobie poradzić w pracy, a  kontrola i nadzór mogłyby mu pomóc w wywiązywaniu się z przyjętych obowiązków (…).Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 09.06.1983r., IV PR 102/83 (OSNC  1999/1/1).

 

8. W razie prawidłowego łącznego powierzenia mienia z obowiązkiem wyliczenia się umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie zawarta została bez zachowania formy pisemnej jest ważna. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17.10.1980r., IV PZP 4/80 (LEX nr 14556).

 

9. Zmniejszenie składu osobowego pracowników, objętych umową o wspólnej odpowiedzialności materialnej, nie stanowi samo przez się przesłanki zwalniającej pozostałych pracowników prowadzących nadal powierzoną im placówkę handlową od odpowiedzialności za szkodę w mieniu w częściach umownie ustalonych. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05.12.1979r., IV PR 336/79 (OSNC 1980/9/167).

oprac. Katarzyna Wronka