Prawa i obowiązki stron stosunku pracy związane z rozwiązaniem stosunku pracy

Katarzyna Wronka

 

Przepisy Kodeksu pracy stanowią, iż umowa o pracę może zostać rozwiązana na mocy porozumienia stron, za wypowiedzeniem (dokonanym zarówno przez pracodawcę, jak i pracownika), albo bez wypowiedzenia (tzw. natychmiastowe rozwiązanie stosunku pracy). Umowy zawarte na okres próbny, na czas zastępstwa nieobecnego pracownika i na czas określony mogą rozwiązać się z upływem czasu, na który zostały zawarte. Natomiast z dniem ukończenia pracy, dla której umowa była zawarta rozwiązuje się umowa na czas wykonania określonej pracy. Umowy mogą zostać przedłużone w wyjątkowych sytuacjach, np. – tak jak pisaliśmy w poprzednim artykule – do dnia porodu. Kolejną sytuacją, kiedy strony stosunku pracy przestaje wiązać umowa jest jej wygaśnięcie. Umowa o pracę wygasa w razie śmierci pracodawcy (chyba, że zakład pracy zostanie przejęty przez nowego pracodawcę), śmierci pracownika oraz z upływem 3-miesięcznego okresu nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania.

 

Rozwiązanie stosunku pracy powoduje wygaśnięcie praw i obowiązków, jakie mają zarówno pracownik jak i pracodawca. Istnieje jednak szereg uprawnień, z których mogą oni korzystać w okresie wypowiedzenia, a więc po złożeniu wypowiedzenia umowy o pracę,  a jej faktycznym rozwiązaniem.

 

Porozumienie jako sposób rozwiązania umowy o pracę może zostać zaproponowane przez obydwie strony. Ta strona, która złożyła ofertę rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem może wycofać się ze swojej propozycji, ale tylko dopóki oferta nie doszła do drugiej strony. Jeśli już druga strona stosunku pracy zapoznała się z tą propozycją porozumienia, wówczas wycofać ja można tylko za zgodą drugiej strony.

Pracownicy muszą wiedzieć, że nie mają oni obowiązku wyrażania zgody na zaproponowane rozwiązania umowy na mocy porozumienia. Jeśli odrzuca taką ofertę, wówczas umowa o pracę ulegnie rozwiązaniu, na takich zasadach, jakby to pracodawca wypowiedział umowę. W każdym przypadku należy rozważyć, co jest w danym momencie korzystniejsze.  Jest nadużyciem ze strony pracodawcy wręczanie np. porozumień in blanco, gdzie nie jest wskazana data rozwiązania umowy o pracę i może zostać w każdej chwili wpisana dowolnie przez pracodawcę. Pracownicy nie mogą godzić się na taką ewentualną formę szantażu i nie mają  żadnego obowiązku podpisywać tego typu dokumentów. Niezgodne z prawem jest też zapisanie w umowie o pracę klauzuli – upoważnienia dla pracodawcy lub pracownika do rozwiązania stosunku pracy ze skutkiem natychmiastowym, bez podawania przyczyny. Takie postanowienie jest po prostu z mocy prawa nieważne.

Jeżeli pracownik nie zgadza się z propozycją rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem powinien nie wyrazić na nie zgody. W tym przypadku pracownik nie ma prawa odwoływania się od zawartego przez niego samego porozumienia do sądu pracy. Tylko okoliczności, że porozumienie było wadliwe, a więc zostało  złożone pod wpływem błędu lub groźby.

 

Wypowiedzenie umowy o pracę jest oświadczeniem złożonym przez pracodawcę lub pracownika, skutkiem którego jest rozwiązanie umowy o pracę z upływem czasu wypowiedzenia. Przyjmuje się, że oświadczenie o wypowiedzeniu powinno nastąpić na piśmie. Ma to znaczenie zwłaszcza dla ewentualnych celów dowodowych. Równoznaczne ze złożeniem na piśmie jest złożenie wypowiedzenia w formie elektronicznej, o ile oświadczenie jest opatrzone podpisem elektronicznym (tzw. faksymile). Obowiązek podania uzasadnienia wypowiedzenia dotyczy tylko pracodawcy. I jest to warunek obowiązkowy. Natomiast pracownik nie musi podawać uzasadnienia swojej decyzji.

W razie wypowiedzenia umowy o pracę przez pracownika, obowiązują takie same okresy wypowiedzenia, jak przy wypowiedzeniu ze strony pracodawcy. Są to terminy wyraźnie określone w przepisach Kodeksu pracy. W razie wypowiedzenia umowy zawartej na okres próbny, długość okresu wypowiedzenia zależy od okresu, na jaki umowa była zawarta i wynosi odpowiednio: 3 dni robocze, gdy umowa była zawarta na okres do 2 tygodni, 1 tydzień – jeśli okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie oraz 2 tygodnie, gdy umowa była zawarta na 3 miesiące. Umowę na zastępstwo można wypowiedzieć na 3 dni robocze, a okres wypowiedzenia jest dla wszystkich jednakowy. Wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na okres próbny może nastąpić tylko, gdy taki warunek został wpisany w umowie o pracę. Okres wypowiedzenia wynosi 2 tygodnie. W przypadku umowy zawartej na czas nieokreślony, długość okresu wypowiedzenia zależy od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i wynosi 2 tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy, 1 miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy oraz 3 miesiące, gdy pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata. Wypowiedzieć umowę zawartą na czas wykonania określonej pracy można w sytuacji, gdy zostało to z góry przewidziane w umowie o pracę. W okresie co najmniej dwutygodniowego okresu wypowiedzenia pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy z zachowaniem wynagrodzenia. Jest to szczególne uprawnienie i nieskorzystanie z niego w okresie wypowiedzenia nie daje podstaw do domagania się ekwiwalentu za te 2 lub 3 dni.

Pracownik zawsze może wypowiedzieć umowę na okres próbny lub zawartą na czas określony. Z kolei wypowiedzenie umowy zawartej na czas określony może nastąpić, gdy została ona zawarta na okres dłuższy niż 6 miesięcy i gdy strony przewidziały możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę. Ponadto pracownik może wypowiedzieć umowę o pracę zawartą na okres określony w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy dochodzi do zwolnień grupowych.

Wypowiedzenie złożone przez pracodawcę musi mieć formę pisemną. Dodatkowo musi, co do zasady, zawierać przyczynę uzasadniającą złożone wypowiedzenia oraz pouczenie o przysługującym pracownikowi odwołaniu do sądu. Brak tego pouczenia powoduje, że wypowiedzenie ma wadę formalną i w razie sporu sąd orzeknie, że wypowiedzenie było błędne oraz przywróci pracownika do pracy. Wypowiedzenie uważa się za złożone, gdy pracownik zapoznał się z jego treścią. Natomiast dla ważności wypowiedzenia nie jest potrzebne wyrażenie przez pracownika zgody. W razie wypowiedzenia umowy o pracę pracownik powinien sprawdzić, czy pracodawca ma prawo umowę wypowiedzieć oraz czy pracodawca ewentualnie skonsultował swój zamiar  z odpowiednią organizacją związkową. Niemniej jednak wypowiedzenie pozostanie uznane za ważnie złożone, gdy pracownik zostanie z nim zapoznany. Uzasadnienie przyczyny wypowiedzenia jest konieczne przy wypowiadaniu umów zawartych na czas nieokreślony oraz w razie stosowania przepisów ustawy o zwolnieniach grupowych. Przyczyna wskazana w uzasadnieniu musi spełniać kilka warunków. Musi być ona rzeczywista, dokładna i konkretna oraz zrozumiała dla pracownika.

Warto wiedzieć, kiedy pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę. Przede wszystkim pod ochroną znajdują się pracownicy, którym brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku. Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę w czasie, gdy pracownik przebywa na urlopie lub w czasie innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownicy w ciąży oraz w trakcie trwania urlopu macierzyńskiego, chyba że zachodzą przyczyny umożliwiające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia, a reprezentująca pracownicę organizacja związkowa wyrazi na to zgodę. Przepisy ochronne obejmują pracowników młodocianych oraz korzystających z ochrony działaczy związkowych. Nie są to jednak zakazy bezwarunkowe. Ponadto ochronie podlegają pracownicy w czasie czynnej służby wojskowej, pracownica, której mąż odbywa zasadniczą służbę wojskową, społeczny inspektor pracy, poseł, senator oraz radny.

Od niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę, stronom stosunku pracy przysługuje odwołanie do sądu pracy. Szczegółowe omówienie tych zagadnień, wraz z wzorami pism procesowych było przedmiotem artykułów w Tygodniku Solidarność Świętokrzyska.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia może mieć miejsce tylko, gdy zostaną spełnione przesłanki wymagane przepisami Kodeksu pracy. Umowę o pracę może rozwiązać bez wypowiedzenia zarówno pracownik, jak i pracodawca. Ten sposób rozstania się stron stosunku pracy jest najbardziej problematyczny, ale również najmniej przyjemny dla wszystkich. Złożenie pisma o rozwiązaniu umowy o pracę powoduje, że rozwiązuje się ona w dniu, w którym druga strona umowy zapoznała się z treścią oświadczenia, lub miała okazję zapoznać się z nim. Warunki natychmiastowego rozwiązania umowy o pracę przez obydwie strony stosunku pracy są wyraźnie wskazane w przepisach Kodeksu pracy, art. 52 – 55 k.p. Natomiast skutki takich działań oraz roszczenia, jakie mają strony stosunku pracy zostały omówione (wraz z odpowiednimi wzorami pism procesowych) na łamach Tygodnika Solidarność Świętokrzyska.